Tao
Uzakdoğu’da, özellikle de Çind’de gelişen doğa felsefesidir. Uzakdoğu’da hala da doğa felsefesinin etkisi hissedilir şekilde yaşamaktadır. Tao, hakikat, tanrı, yol anlamlarına geliyor. Tao felsefesine göre evrende büyük bir uyum ve ahenk vardır. Bu ahenk insanın müdahalesi ile bozulur. Bundan dolayı doğaya müdahale edilmemelidir. Tao’yu şu cümleyle ifade eder; Tao’ya felsefesinde canlı doğa anlayışı esastır. Tao, taşta uyur, çiçekte rüya görüyor, hayvanda uyanır, insanda kendi farkına varır. Bu belirleme doğada varlıklar arası farkı dile getirdiği kadar, her varlığın bir düzeye kadar canlı olduğunu ifade etmektedir. Tao’ya göre her şey canlıdır, fakat canlılık düzeyleri farklıdır.
Tao’ya göre hakikate ulaşmak zor değildir. Hakikatin herkesin yanında, yakınında, kendisindedir. Önemli olan onu nasıl açığa çıkaracağını bilmektir. Eğer insan kendisine doğru bakmasını bilirse hakikatini görür. Etrafına doğru bakmasını bilirse etrafındaki hakikati görür. Hakikat salt birilerine ait olamaz. Hakikati birileri görebilir, birileri göremez diye bir şey yoktur. Hakikat herkes için açıktır. Hakikate ulaşmak için çok farklı bilgiye gerek yoktur.
Tao’ya göre devlet kaçınılmaz kötülüktür. Günümüzde anarşistler bunu söylüyor. Devlet insanı doğasından uzaklaştırıyor. Tao’ya göre doğa, ahenkle hareket eder. Doğada hiyerarşi, alt üst yok, ama devlet hiyerarşiyi getirmiş, toplumu sınıflara bölmüştür. Devlet insanları doğadan uzaklaştırmaktadır. Devlet küçük olmalı, kanunları az olmalı ve devlet zayıf olmalıdır. Tao devletin sınırlı olmasını öngörür.
Konfüçyüs:
M.Ö. 500’lerde Çin’de yaşıyor. O’nun da felsefesi ağırlıkta ahlak esaslıdır. Zaten doğu felsefe genel olarak ağırlıkta ahlak temellidir. Konfüçyüs daha çok küçük yaşlarda bilimle tanışıyor. 20 yaşına geldiğinde öğrencileri vardır. O da evrensel uyum, doğadaki ahenk üzerine duruyor. O’na göre insan bu uyumun bir parçasıdır.
Devletin reformdan geçirilerek düzeltileceğini savunur. Ahlaki boyutu kadar siyasi boyları vardır felsefesinin. Kendisi de devlette vezir olarak görev yapıyor. Bu pozisyonu Onda devleti reformdan geçirme ve ahlaklı vir devlet yaratma arayışı getirmiş olmalı. Toplumun sorunlarını ahlaklı bir devletle çözmek istiyor. Devlet anlayışı ahlaklı devlettir. Aslında biraz da reformlarla devleti de ayakta tutmak istiyor. Devletin yönetimi iyi olmalı, dürüst olmalı, kişiliği örnek olmalı, herkes onu eas almalıdır. Evrende nasıl bir uyum varsa insan da bu uyumun bir parçasıdır. Buna göre devlet ve toplum birlikte, bir uyum içinde yaşamalıdır. Devlette var olan yolsuzluk ve ahlaksızlığın, bilinçli ve ahlaklı devlet adamları ile aşılacağını savunuyor.
Kendisine, nasıl dua edileceğini soran birine şöyle demektedir: ‘’Benim duam, yaşamımdır. Ona göre insanın amacı, iyi ve uzun yaşamak olmalıdır. Bunun içinse; Erdem (fazilet) gereklidir. Erdem, bir bilgi işidir. Erdemsizlikler bilgisizliklerden doğar.’’
Feodal hiyerarşi ve ahlakı esas alır. Kadın, genç, toplum kendi hadlerini bilmelidirler. Her insan, görevini, gerektiği gibi ve eksiksiz olarak yapmalı: kralsanız kral olun, uyruksanız uyruk olun, kocaysanız koca olun, karıysanız karı olun, çocuksanız çocuk olun. Atalarınıza saygı gösterin, ana babanıza sevgi gösterin. Ödevleriniz baba çocuk ilişkisine kıyaslayarak belirleyin (çırak usta, karı koca, uyruk prens vb.). insanlarla iyi geçinin. Sadık bir dost olun. Kötülüğe iyilikle karşılık verin. İnsanları sevin. Size yapılmasını istemediğiniz bir şeyi başkalarına yapmayın.
Ruhsal temizliği, arınmayı esas alıyor. Ölümden sonra ne olacağını soranlara da sen daha yaşamın ne olduğunu bimiyorsun, ölümden sonrasını nasıl bilebilirsin? diye sorarmış. Ona göre ölümden sonrası kesinlikle bilinmemelidir. Çünkü insanlar ölümden sonra yaşanmadığını bilirlerse ölülere saygı göstermezler. Ölümden sonra yaşandığını bilirlerse sevdikleri ölülere kavuşmak için canlarına kıyarlar. En iyisi, hiçbir şey bilmeden yaşamak ve katlanmaktır. İnsan, bildiği şeyi bildiğini ve bilmediği şeyi bilmediğini bilmelidir, gerçek bilgi budur diyor. Öğretisi Çin’de halen etkilidir.
Şehit Zilan-Zeynep Kınaci Özgür Kadın Akademisi Yayınları
Hakikat Ders Notları-Emine Erciyes